Pamięć o heroicznej obronie: Bitwa pod Warką jako kluczowe wydarzenie w historii Polski

Wczesnym rankiem 7 kwietnia 1656 roku, po całonocnej przeprawie przez Pilicę, wycofujące się z okolic Janowca w stronę Warszawy wojska Fryderyka margrabiego von Baden-Durlach podzieliły się na dwie grupy, z których jedna zajmowała się niszczeniem mostu i obserwowaniem zbliżających się do rzeki Polaków, a druga ruszyła w stronę Czerska. Pochód opóźniały jadące wolno ciężkie wozy, wyładowane łupami należącymi do komendanta Radomia Rittera. Szwedzi czuli się bezpiecznie, sądząc że goniące ich oddziały polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego nie będą w stanie się przeprawić przez głęboką, „klijowatą” (z mulistym dnem) i szeroko rozlaną po wiosennych roztopach rzekę.

Po zniszczeniu mostu, Czarniecki odnalazł brodę kilka kilometrów w górę rzeki i jako pierwszy, dając przykład, przeprowadził przez nią 3000 jeźdźców na drugi brzeg w ciągu godziny. Po przekroczeniu rzeki, dwa pułki jazdy ruszyły w kierunku Chynowa, aby uniemożliwić Szwedom odwrót, a pozostałe chorągwie podzielono na dwie grupy: jedna pod dowództwem Czarnieckiego skierowała się w stronę miasteczka, aby rozprawić się z dragonami szwedzkimi pozostawionymi w Warce, a druga pod wodzą Jerzego Lubomirskiego rozpoczęła pościg za wojskiem margrabiego, dopadając szwedzką straż tylną i pokonując regiment Rittera (dowódca szwedzki zginął).

Fryderyk Badeński zdał sobie sprawę, że bitwa jest nieunikniona, zatrzymał wojska na skraju lasu, gdzie uformował linię obronną w oparciu o całą rajtarię i połowę spieszonej dragonii (piechoty szwedzkiej). W głębi lasu ukryło się dodatkowo 600 dragonów, którzy mieli za zadanie ogniem z muszkietów powstrzymać atak Polaków. W tej sytuacji oddziały polskie nie były w stanie wykonać manewru okrążenia Szwedów, ani ataku od strony Chynowa na tyły nieprzyjaciela.

Najpierw husaria Lubomirskiego zaatakowała wroga, ale nie zdołała przełamać jego zwartych szyków rajtarii. Szwedzi mieli przewagę liczebną i ruszyli do przeciwuderzenia, ale zostali powstrzymani dzięki wsparciu dragonii Krzysztofa Wąsowicza oraz lekkiej jazdy i husarii Jana Sobiepana Zamoyskiego, którzy przekroczyli Pilicę i włączyli się do walki. Decydujący cios zadali Polacy dopiero po dołączeniu chorągwi Czarnieckiego.

Rajtarzy zaczęli uciekać w stronę lasu, powodując zamęt wśród ukrytych tam dragonów. Grupa 400 Szwedów próbowała się skryć w głębokim lesie, ale okoliczni chłopi podpalili trawę i krzewy by zmusić ich do wyjścia na otwarte pole, gdzie doszło do krwawej bitwy, która zakończyła się wycięciem całego oddziału szwedzkiego.

Dwóm pułkom dowodzonym przez Andrzeja Potockiego i Jakuba Potockiego udało się przeciąć drogę uciekającym Szwedom, którzy wcześniej zostali odcięci przez dwa pułki jazdy pod Chynowem. Fryderyk margrabia badeński z 700 ludźmi zdołał jednak uciec do Czerska, skąd planował dotrzeć do Warszawy. Straty Szwedów wyniosły ponad 1500 żołnierzy zabitych lub zaginionych podczas bitwy i ucieczki, a 260 dostało się do niewoli. Strona polska utraciła około 100 zabitych i 100 rannych.

Bitwa pod Warką, choć była ważnym wydarzeniem, nie miała decydującego wpływu na losy wojny. Chorągwie Czarnieckiego nie były jeszcze gotowe do wkroczenia do Warszawy, a król szwedzki Karol Gustaw zdołał uciec z osaczenia Wisłą i Sanem, pomimo obecności wojsk litewskich. Jan Chryzostom Pasek trafnie podsumował znaczenie tego zwycięstwa w swoich Pamiętnikach, pisząc: "Czwarta nader szczęśliwa wiktoria pod Warką, kiedy z Czarnieckim samego wyboru szwedzkiego kilka tysięcy żołnierzy zabiliśmy i rzekę Pilicę krwią i trupami szwedzkimi napełniliśmy. Od tego czasu potęga szwedzka zaczęła chwiać się i znacznie osłabła".